Bu çalışmamızda genel olarak İslâm dünyasının sorunları üzerinde durduk ve bunlara ilişkin çözüm önerilerimizi açıklamaya çalıştık. İslâm dünyası gerçekten büyük sorunlarla karşı karşıyadır. Müslümanlar olarak bizler de bunlara çözüm bulmak zorundayız. İslâm dünyasının sorunları oldukça gerilere gider. İslâm medeniyeti 13. yüzyıldan itibaren bir gerileme süreci içine girmiş ve bu süreç günümüze kadar devam etmiştir. Günümüz dünyasında İslâm ülkelerinin çoğu ne yazık ki az gelişmiş ülkeler grubu içinde yer almaktadır. İslâm ülkeleri neden geri kaldı? 8.-12. yüzyıllarda büyük bir medeniyet kuran Müslümanlar neden gerilediler? Kuşkusuz bu soruların cevabı oldukça zor ve kapsamlıdır. Bunlar büyük bir ciddiyetle araştırılması gereken konulardır. Biz bu çalışmamızda kısmen de olsa bu konulara değinmeye çalıştık. Bizim temel tezimiz şöyledir: Müslümanlar başta bilim olmak üzere felsefe sanat teknoloji eğitim ekonomi vb. değerlere gereken önemi vermedikleri için geri kaldılar. Ayrıca akılcı düşünceden de çok uzaklaştılar. Bu değerlerden uzaklaşınca İslâm toplumlarında bağnazlık ortaya çıktı ve bu durum birçok alanda ilerlemeyi engelledi. Sonunda İslâm ülkelerinin büyük bir bölümü bağımsızlıklarını kaybettiler ve Batı ülkelerinin sömürgesi durumuna düştüler. Sadece Türkiye ve İran gibi birkaç ülke bu acı duruma düşmekten kendilerini kurtarabilmişlerdir. Müslümanların kurtuluşu bize göre ancak şu iki hususa dikkat etmekle mümkün olabilecektir:
1.            İslâmı doğru anlamak.
2.            Akıl ve bilimin yolundan ayrılmamak.
İslâm bilim ve akıl; bu üç değer Müslümanları yükseltecek olan temel esaslardır. Bunların ışığından yararlandığımız sürece yolumuzu hiçbir zaman kaybetmeyiz.

Abdullah Aydemir